Toespraak burgemeester bij Herdenking Oudewaterse Moord

Op zondag 10 augustus is de Oudewaterse Moord herdacht. Het was dit jaar precies 450 jaar geleden dat deze tragedie in Oudewater plaatsvond. In de Grote of Sint-Michaëlskerk was een herdenkingsdienst met toespraken, muziek en gedichten. Tijdens de dienst hield burgemeester Danny de Vries onderstaande toespraak.

Oudewater koos in 1572 voor een samenleving waar ze zelf konden bepalen hoe ze leefden, geloofden en hun toekomst vormgaven. De inwoners maakten deze keuze bewust. Een moedige beslissing, want de Spaanse overheersers stonden bekend om hun meedogenloze aanpak en dat heeft onze stad dan ook drie jaar later ervaren. De waarden die toen werden bevochten: vrijheid, verdraagzaamheid, verbondenheid, verscheidenheid, spelen ook nu nog.

Vandaag staan we hier samen, in deze historische en indrukwekkende Grote of Sint-Michaëlskerk. Een plek die, met haar eeuwenoude muren en verhalen, ons verbindt met het verleden.

Afgelopen donderdag was het precies 450 jaar geleden dat de zogenoemde Oudewaterse Moord in 1575 plaatsvond, een gebeurtenis die we vandaag officieel herdenken. Een gebeurtenis die in de annalen van onze stad gegrift staat, als een periode van gruwelijk geweld, onrecht en verdriet. Het schilderij ‘Het Beleg van Oudewater’ in ons Stadhuis geeft dit op een indrukwekkende wijze weer en is overigens met de nieuwe verlichting in het Stadhuis nog beter te bekijken.

Deze tragedie herinnert ons niet alleen aan het verleden, maar spreekt ook tot ons vandaag. Het is een waarschuwing en een oproep. Het is een moment om stil te staan bij de waarde van vrijheid, de kracht van verbondenheid, de eenheid in verscheidenheid en het gevaar van onverdraagzaamheid.

Het jaar 1572 is het begin van de ‘geboorte van Nederland’ én een keerpunt in de Tachtigjarige Oorlog. Elke stad in de Nederlanden speelde hierin zijn eigen rol en heeft zijn eigen herinneringen. Sommigen bleven de landsheer, koning Filips II van Spanje, trouw. Anderen namen deel aan een opstand onder leiding van Willem van Oranje, waaronder Oudewater.

Het was een heftige strijd. Een strijd om vrijheid. En vrijheid vraagt om verdraagzaamheid, verscheidenheid en verbondenheid. Realiteit is dat vrijheid nooit vanzelfsprekend is. Elke generatie moet dit opnieuw verdienen, verdedigen en beschermen. Ik herinner me nog goed mijn bezoek vorig jaar aan Kyiv, een stad die nog steeds het decor is van oorlog en strijd om vrijheid. Ondanks de bombardementen en in de schaduw van vernietiging, zag ik mensen die ondanks alles, blijven geloven in zichzelf en hoop houden op een goede toekomst.

Hun moed herinnert ons bijvoorbeeld aan die van onze Oudewaterse voorouders. Aan Japikje Pietersdochter, een jong meisje dat de verschrikkingen van de Oudewaterse Moord overleefde en haar verhaal naliet.

Of aan Jan Pietersz. van der Lee, lijndraaier en burgemeester van Oudewater, die het bevel voerde in het laatste gevecht bij de bres aan de Waardsepoort. Ook hij overleefde de moordpartij — en woonde overigens rond 1600 in huis ‘Den Engel’. Saillant detail: Dat is het huis waar ik nu in woon.

Vrijheid vraagt offers. Toen, en nu. Maar vrijheid vraagt meer dan dat. Ze vraagt ook waakzaamheid. Niet alleen tegen militaire dreiging, maar ook tegen onverdraagzaamheid, onrecht en uitsluiting.

Onze regio kent namelijk niet alleen het verhaal van oorlog en opstand, maar ook dat van angst en onbegrip. Eeuwenlang zijn immers mensen vervolgd omdat ze ‘anders’ waren. Vooral vrouwen, die zich niet conformeerden aan de verwachtingen van hun tijd, werden beschuldigd van hekserij.

Hekserij was niet gebaseerd op feiten of rechtvaardigheid, maar op angst, bijgeloof en maatschappelijke spanningen. Dit leidde tot een wrede vervolging waarbij tienduizenden mensen werden gemarteld en geëxecuteerd.

De geschiedenis leert ons dat onverdraagzaamheid en uitsluiting niet iets alleen van vroeger is, maar altijd een risico is, zolang angst en onwetendheid de boventoon voeren. We zagen het met de heksenvervolgingen. We zagen het in ’40-45. En we zien het met hedendaagse kwesties rondom discriminatie en uitsluiting.

Het laat zien hoe snel groepen mensen kunnen worden ‘anders’ gemaakt, om hen te onderdrukken en te demoniseren. In onze samenleving worden mensen nog steeds buitengesloten om wie ze zijn. Om hun afkomst, hun geloof, hun genderidentiteit of seksuele voorkeur. Het politieke klimaat in Amerika, het verbieden van Pride in Hongarije en de houding van onze eigen regering ten opzichte van de transwetgeving. Maar denk ook aan moslima’s die vanwege hun hoofddoek te maken krijgen met vooroordelen, mensen met een beperking die dagelijks tegen onbegrip en fysieke barrières aanlopen of mensen van kleur die snel argwanend aangekeken worden.

In het verhaal van Oudewater speelt - zoals u weet - De Waag een bijzondere rol. Terwijl elders in Europa corruptie en onrecht de norm waren, stond Oudewater bekend om haar eerlijke wegingen. De Waag werd het symbool van vertrouwen en rechtvaardigheid. Dit voorbeeld van integriteit en moed spreekt ook tot ons nu. In een wereld waarin vertrouwen soms ontbreekt, hebben we juist die eerlijke maatstaven nodig.

De geboortejaren van Nederland kenmerkten zich door grote verschillen, zoals tussen protestant en katholiek, tussen voor- en tegenstanders van de prins van Oranje, tussen noord en zuid, west en oost. Die verschillen van toen, zijn er nu nog steeds.

Na het bloedbad van 1575 werd Oudewater niet alleen herbouwd, maar ook opnieuw vormgegeven als een gemeenschap. Samen stonden ze immers sterker. Deze verbondenheid heeft onze samenleving vandaag nog steeds nodig. Crisis na crisis kunnen we alleen oplossen door samen te werken. Door te luisteren naar elkaar, begrip te tonen en samen te zoeken naar oplossingen.

De vier pijlers van toen, Vrijheid, Verdraagzaamheid, Verbondenheid en Verscheidenheid kunnen ons ook nu leiden. Ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze dragen bij aan de identiteit van ons land.

Vrijheid zonder verdraagzaamheid wordt zelfzucht.

Verdraagzaamheid zonder verbondenheid wordt onverschilligheid.

Verbondenheid zonder verscheidenheid leidt tot groepsdenken.

Verscheidenheid zonder vrijheid leidt tot chaos.

Alleen samen vormen zij het stevige fundament van onze samenleving. De laatste jaren is de discussie over de vier waarden echter intenser en veelzijdiger geworden, geregeld is zelfs sprake van polarisatie. Waar inhoud en vorm van deze waarden voor de één vanzelfsprekend zijn, wil de ander ze niet accepteren. In de vorm van soms heftig debat vragen we ons af wie we zijn, wie er bij (mogen) horen, hoe we met elkaar zijn verbonden en wat we van elkaar willen verdragen in al onze verscheidenheid.

Sociale media spelen hierin een versterkende rol. De brandstapel in de tijden van de heksenvervolgingen is nu een digitale brandstapel geworden. Sociale media zijn belangrijk – ze verbinden, informeren en mobiliseren. Maar ze kunnen ook vernietigen. Ze verspreiden haat, voeden desinformatie en wakkeren het wij-zij-denken aan. Ze nodigen uit tot snelle oordelen, vaak zonder context of nuance.

Wat we vervolgens zien op sociale media, is dus niet los te zien van een bredere ontwikkeling die onze samenleving raakt: het ondergraven van de fundamenten van onze democratische rechtsstaat.

In steeds meer landen staan democratische waarden onder druk. Vrije pers wordt ingeperkt. Onafhankelijke rechtspraak ondermijnd. Verkiezingsuitslagen worden openlijk in twijfel getrokken. Rechters, journalisten en activisten worden verdacht gemaakt, bedreigd of het zwijgen opgelegd. Polarisatie groeit.

In plaats van ruimte voor debat en verschil van mening, ontstaat soms een sfeer waarin wie afwijkt, wordt gewantrouwd of gecanceld. Democratie is echter meer dan een systeem van stemmen. Het is een cultuur van luisteren, van het kunnen verdragen van verschil, van het zoeken naar het gemeenschappelijke belang boven het eigen gelijk. Het is kwetsbaar, en dus moeten wij haar beschermen – in het groot én het klein, in Den Haag én hier in Oudewater.

Ons digitale tijdperk brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Mensen leven steeds vaker in hun eigen ‘bubbel’. En trial by media, desinformatie en framing kunnen publieke opinies sturen op een manier die het vertrouwen in elkaar en in instituties ondermijnt. Deze ontwikkelingen bedreigen het gemeenschapsgevoel dat we echter zo hard nodig hebben.

De impact ervan ervaren we - in het klein - ook in Oudewater, via de plaatselijke Facebook-pagina. Een plek waar wantrouwen het vertrouwen lijkt te overvleugelen. Uiteraard mag je met elkaar van mening verschillen. Maar heb respect voor elkaar en het standpunt of beleid van de ander, oordeel niet. Om dit te bereiken moeten we, als samenleving, uit de bubbel van het eigen gelijk.

Tegelijkertijd, als het publieke debat verandert in een digitaal slagveld, dan moeten we als overheid ook kritisch durven kijken naar onze eigen rol daarin. Immers, als we als overheid continue onze eigen werkelijkheid hanteren – waar we juist uit zouden moeten gaan van de realiteit van mensen – raken we het vertrouwen kwijt.

Als verbinding tussen mensen alleen nog via regels, protocollen en systemen loopt, dan verliezen we onze menselijkheid. Maar waarden als waardering, veiligheid, verbondenheid, vertrouwen – die kun je niet opleggen. Die ontstaan alleen via sociale interactie, in de ontmoeting van mens tot mens.

We zagen het eerder bij de: Toeslagenaffaire. Groningen. Onze boeren. LHBTIQ+-kwesties. Steeds weer zien we wat er gebeurt als we uitgaan van modellen, van theorieën, van beleidsregels – in plaats van te luisteren naar mensen en te werken in wisselwerking met hun situatie.

Zo lossen we problemen niet op. Want mensen willen niet iets krijgen wat ‘voor hen bedacht’ is – ze willen gezien worden. Met respect behandeld worden. Ze willen dat er echt naar hen geluisterd wordt. Ze willen het menselijker.

We verschuilen ons als overheid echter achter structuren die we zelf hebben opgetuigd. En we zijn vervolgens verbaasd dat het vertrouwen zo laag is, en het wantrouwen zo groot. Het gevolg? Mensen haken af. Ze zoeken erkenning elders. Sommigen grijpen naar complottheorieën, worden opgeslokt in hun eigen gelijk en sluiten zich af voor andere stemmen.

Laten we hiervan dus leren, zodat we samen een betere toekomst kunnen maken. En daarvoor moeten er zowel door de overheid als door de maatschappij stappen gezet worden. Meer participatie, dialoog en vertrouwen in elkaar. Elkaar echt zien en horen. En dat is bovendien belangrijker dan ooit.

We bevinden ons immers in een grijs gebied tussen vrede en oorlog. We moeten samen extra waakzaam zijn. Het is dan ook geen kwestie van óf we maatschappij-ontwrichtende effecten gaan ervaren, maar wanneer dat gaat gebeuren. Een noodpakket is inmiddels essentieel en moet ook geen discussiepunt meer zijn. Echter, het draait niet alleen om zelfredzaamheid, maar juist ook om samenredzaamheid. Door in te zetten op het versterken van veerkracht en weerbaarheid van de hele samenleving, kunnen we in tijden van nood het verschil maken. En daarbij hebben we iedereen nodig.

Maar hoe bouwen we een samenleving waarin iedereen meetelt?

Het begint bij bestaanszekerheid. Economische ongelijkheid ondermijnt het gevoel van rechtvaardigheid. Echte vrijheid is niet alleen de vrijheid van meningsuiting of geloof. Het is ook de vrijheid om zonder constante zorgen te leven.

Het begint ook bij luisteren. Niet alleen horen wat iemand zegt, maar echt luisteren – naar verhalen, naar zorgen, naar dromen. En dat moet van twee kanten komen. Ook naar stemmen die niet vanzelf boven komen drijven. Juist daar begint verbinding.

Het begint ook bij gastvrijheid. Niet als beleefd gebaar, maar als bewuste keuze. Gastvrijheid is: ruimte maken. Voor verschil, voor nieuwe perspectieven, voor mensen die anders denken, leven of geloven. Het is niet alleen een deur openzetten, maar ook je hart.

En het begint bij gelijkwaardigheid. Een inclusieve samenleving sluit niemand uit. Ze kiest voor gelijke kansen, voor rechtvaardigheid, voor samen leven in plaats van naast elkaar leven. Het bekende Twentse noaberschap – de zorg voor je naaste, de vanzelfsprekende solidariteit – is daar een prachtig voorbeeld van.

En terwijl we nadenken over de toekomst, mogen we niet voorbijgaan aan wie die toekomst het meest zullen vormen. Onze jongeren. Zij zijn de toekomst. Zonder hen bouwen we aan gisteren – met hen bouwen we aan morgen. Ik hoop van harte dat jongeren zelf ook de handschoen oppakken, de lijsten voor de verkiezingen worden immers momenteel samengesteld.

Geachte aanwezigen,

450 jaar Oudewaterse Moord. Vandaag staan we hierbij stil. Niet alleen bij wat verloren ging, maar bij wat werd herwonnen.

Wat hier in 1575 gebeurde was meer dan een historische tragedie. Het was een waarschuwing, én een les.

Want toen alles in puin lag, stonden mensen op. Ze bouwden weer op. Niet alleen muren, maar ook vertrouwen. Niet alleen een stad, maar een gemeenschap. In verdriet én in hoop werd Oudewater herboren – sterker, wijzer, samen.

Vrijheid. Verdraagzaamheid. Verbondenheid. Verscheidenheid.

Geen losse kreten, maar grondtonen van ons verleden. Morele richtingwijzers, geboren uit pijn. Zij herinneren ons eraan dat wij altijd een keuze hebben:

Voor verantwoordelijkheid boven vrijblijvendheid

Voor menselijkheid boven onverschilligheid.

Voor luisteren boven oordelen.

Voor samenleven boven uitsluiten.

En nu? Nu is het aan ons. Aan u. Aan mij.

Om hun keuzes levend te houden. Om niet weg te kijken. Niet te zwijgen. Maar te bouwen – elke dag opnieuw.

Oudewater herinnert ons: de waag was eerlijk, omdat de mensen achter de waag eerlijk waren. Omdat zij zich verbonden voelden met wie zij wogen. Wij hebben de sleutel voor een voortvarend, liefdevol en inclusief Oudewater dus zelf in handen.